Nu het schooljaar ten einde loopt, is er ruimte om materiaal voor komend jaar te ontwikkelen. Bij ons op school blijkt het geven van literatuurgeschiedenisonderwijs in havo 4 behoorlijk uitdagend. Om leerlingen meer te betrekken en te motiveren, zijn we afgestapt van de traditionele aanpak bij Karel ende Elegast (waarin de tekst vooral in context werd geplaatst). In plaats daarvan hebben we gekozen voor een lessenreeks rond Mariken van Nieumeghen. Dit schooljaar hebben we de lessen nog grotendeels improviserend gegeven; volgend jaar willen we werken met een volledig uitgewerkte reeks, inclusief aanvullende bronnen en creatieve verwerkingsopdrachten. In deze bijdrage deel ik de conceptversie van de lessen* en een korte toelichting op de opzet en uitgangspunten. Na de eerste uitvoering ben ik van plan de reeks kritisch te herzien en verder aan te scherpen.
De oplettende lezer zal weten dat dit niet de eerste keer is dat ik lesgeef over Mariken of erover schrijf. Sterker nog, dit blog is ooit gestart met een lesopzet rond Mariken. Mijn allereerste literatuuranimatie had dit verhaal als onderwerp, en ook schreef ik eerder over de manieren waarop Mariken terugkomt in moderne romans. De huidige lessenreeks is een doorontwikkeling van dat eerdere materiaal. Meestal verloopt het bij mij zo: ik vind niet meteen de juiste aanpak om een tekst tot zijn recht te laten komen in de klas. Het is een proces van uitproberen, aanpassen en opnieuw proberen. En juist dat creatieve proces maakt het lesgeven over je favoriete teksten zo bijzonder en leuk.
*Dit lesmateriaal is door mij zelf ontwikkeld en wordt hier gratis gedeeld. Het is uitsluitend bedoeld voor niet-commercieel gebruik. Commercieel gebruik is zonder mijn toestemming niet toegestaan.
Inhoud lessenreeks Mariken
De lessenreeks Mariken is een geïntegreerde serie lessen waarin leerlingen de laatmiddeleeuwse klassieker verkennen vanuit zowel een hedendaagse als historische invalshoek. Door te lezen, schrijven en spreken verdiepen zij zich in Mariken van Nieumeghen, in een verkorte en moderne bewerking. De kern van de reeks bestaat uit klassikaal (voor)lezen en het bespreken van de tekst. Leerlingen lezen mee in hun eigen exemplaar. Het lezen wordt afgewisseld met leesclubvragen en verwerkingsopdrachten die hen helpen de tekst te begrijpen in de context van toen én nu. De gebruikte leesclubvragen komen uit een vrij beschikbare online editie.
Kenmerken van de lessenreeks
• Afwisseling: De lessenreeks combineert lezen, luisteren, creatief schrijven, hertalen en verschillende bronnen vergelijken.
• Actualiseren: De koppeling met moderne romans en actuele thema’s (zoals verleiding, zelfstandigheid, grensoverschrijdend gedrag) maakt het verhaal betekenisvol voor leerlingen van nu.
• Historiseren: Leerlingen verkennen interessante historische thema’s zoals hekserij door zakelijke bronnen naast Mariken te lezen.
• Differentiatiepotentieel: Er is ruimte om aan te passen aan niveauverschillen
• Leesbevordering: Er zijn boekentips die passen bij de lesthema’s en zodat leerlingen zich oriënteren op romans die ze voor hun leeslijst kunnen kiezen.
• Authentieke bronnen: Gebruik van een rijke tekstbewerking van Mariken, originele Middelnederlandse fragmenten, zakelijke teksten en de minicursus Middelnederlands. De meeste bronnen zijn vrij online beschikbaar.
Kort overzicht van de lessen
Puntjes op de ‘i’ en uitwerkplannen..
Deze lessenreeks is nog in ontwikkeling en zal na de eerste uitvoering op onze school vermoedelijk op enkele punten worden aangepast. Daarnaast overweeg ik een extra tekst toe te voegen: een lied uit het Antwerps Liedboek. Deze zestiende-eeuwse liedbundel sluit inhoudelijk mooi aan bij Mariken van Nieumeghen. Cécile de Morrée (2024), universitair docent aan de Radboud Universiteit, benadrukt dat het Antwerps Liedboek een pedagogische functie had: het bood jongeren – zowel meisjes als jongens – een vorm van seksuele voorlichting. Als vergelijkingsmateriaal bij Mariken zijn de coming-of-age-liedjes interessant. Ze maken symbolisch gebruik van ruimte en het motief van de reis: jonge meisjes verlaten het ouderlijk huis en begeven zich naar een onbekende plek. Dit is een metafoor voor de overgang van kind naar volwassene, en van onschuld naar seksuele ervaring (Joldersma & Van der Poel, 2009). Deze thematiek sluit goed aan bij Marikens ontwikkeling.
Toch zijn de coming-of-age-liederen binnen de bundel minder vooruitstrevend dan andere liederen. In haar onderzoek naar de verbeelding van instemming in liefdesliederen in het Antwerps liedboek laat De Morrée zien dat veel liedjes juist een verrassend positief beeld van seksualiteit geven, waarin wederzijdse instemming en gelijkwaardigheid centraal staan. Als ik alleen een lied kies waarin de seksuele volwassenwording van een meisje en de gevaren daarvan worden belicht, gaat dat bredere, positieve perspectief verloren.
Hoe dan ook is het Antwerps Liedboek een waardevolle bron om met leerlingen te lezen en te bespreken. Niet alleen vanwege de inhoudelijke thematiek rondom liefde en seksualiteit, maar ook vanwege het open en genuanceerde beeld van seksuele relaties dat deze liederen vaak uitdragen. Ik denk er nog over na hoe ik dit het beste kan inpassen.
Verantwoording
Voor het schematisch weergeven van de leerdoelen, het samenvatten van de kenmerken van de lessenreeks en het maken van de stappenplannen (niet inhoudelijk, wel qua vormgeving) heb ik chat-gpt ingezet.
Referenties
de Morrée, C. (2024). Seks, dwang en instemming in het Antwerps Liedboek: Een Middelnederlands scenario ter voorkoming van seksueel geweld. Queeste, 31(1/2), 52–83. https://doi.org/10.5117/QUE2024.1-2.006.MORR
Joldersma, Hermina & Dieuwkevan der Poel, ‘Across the threshold to maturity: Gender and mobility in the Antwerp Songbook’, in: Iterinaria8-9 (2009), 165-223.
