‘Ik vond dit een leuk boek. Ik heb me er zelfs thuis verder in verdiept,’ aldus Yaniek, een vmbo-leerling die deelnam aan onze Reinaertlessen. Deze zomer hebben docent Nederlands en vakvernieuwer Matijs Lips en ik de koppen bij elkaar gestoken voor een groot educatief project in opdracht van de Gemeente Drenthe. We maakten een lessenreeks over de Reinaert voor leerlingen in klas 3, van vmbo tot gymnasium. Omdat dit voor onderbouwleerlingen nieuw terrein is, en voor de vmbo-doelgroep al helemaal, deel ik hier onze ontwerpprincipes.
List
Omdat vmbo-leerlingen niet perse gemotiveerd worden door een lessenreeks met een zeer oude tekst als onderwerp, verzonnen we een list: de Reinaert als bron gebruiken in een thematische lessenreeks. De lessenreeks gaat over ‘Stereotypen over de vos en wolf’ en onze bekendste vos maakt in die context zijn opwachting. We gebruikten ook krantenartikelen, spreekwoorden, fabels en gedichten als bronnen naast de Reinaart. Dit verheldert twee van onze didactische uitgangspunten: leerlingen combineren literaire en zakelijke teksten en het onderwijs is contextrijk.
Ambitie
We wilden geen al te makkelijke Reinaertversie gebruiken, geen versimpelde vmbo-versie dus. In de brugklas gebruikte ik vaak de rapversie van de tekst. De versie die we nu kozen, de bewerking van Henri van Daele, is langer, rijker van taal en complexer. Hij is bovendien getrouwer aan de brontekst van de rapversie van Charlie May.
Klassikale beleving
Door de tekst voor te lezen, te bespreken, steeds stukje voor stukje samen te verkennen, kun je ook het beste een rijke bewerking gebruiken. Er moet voldoende stof tot nadenken, bespreken en verdiepen zijn. We lezen per les maar korte passages van de tekst en combineren dit met opdrachten waarin andere vakvaardigheden aan bod komen.
De klassikale interactie over literatuur is heel belangrijk (en heel moeilijk!). Het is vaak ook een pedagogische uitdaging: hoe krijg ik de leerling zo ver dat hij of zij mee wil doen? Hoe creëer ik een speelse en prettige sfeer in de klas? De moeilijkheid van een oudere tekst, ook in een aantrekkelijke bewerking, speelt een rol in het leren spreken over literatuur. We wilden geen al te makkelijke bewerking gebruiken omdat het een lessenreeks voor de derde klas is en omdat we de tekst klassikaal lezen. Te makkelijk levert te weinig gespreksstof op. Als je de vreemdheid van de tekst benadrukt, en ervan uitgaat dat het geen makkelijke tekst is en dat er veel te vragen zal zijn, hebben leerlingen minder hindernissen om te benoemen wat ze lastig vinden dan bij een eigentijds verhaal.
Speelsheid
Leerlingen worden met creatieve en communicatieve opdrachten uitgedaagd om de thematiek van de tekst te verkennen door speelse werkvormen die ze helpen dieper op de tekst in te gaan. Bijvoorbeeld het voorspellend lezen van de ontknoping. We maakten hierbij gebruik van fragmenten uit Van Daeles tekst, zodat leerlingen voorafgaand aan het lezen hun aandacht richten op kernelementen uit de plot en op de prachtige verwoording ervan:
Welke zin komt volgens jou niet over de lippen van koning Nobel?
A ‘Hoe kan ik vertrouwen op iemand die zijn hele leven een dief, een rover en een geboren leugenaar is geweest?’
B ‘Het spijt me Reinaert, dat ik even aan je woorden getwijfeld heb.’
Spoiler alert: Reinaert verzint een list die de koning van uitspraak A naar B weet te brengen. De koning verleent hem gratie (kwijtschelding van straf).
Hoe krijgt hij dit voor elkaar? Dat gaan we tijdens het lezen onderzoeken.
Geen ‘lees de tekst en beantwoord de vragen’
We vermijden de ‘tekst-met-vragenbenadering’ waarin de tekst als bron van antwoorden beschouwd wordt. In plaats daarvan spreken, schrijven en denken leerlingen over de Reynaart vanuit een belevende en verdiepende didactiek. Omdat het een procestekst is waar twee prachtige pleidooien in voorkomen, van Grimbeert en van Reynaert, schrijven leerlingen zelf ook een pleidooi, ‘het pleidooi van de wolf’ waarin ze de wolf uit de Reynaert of de hedendaagse wolf die in krantenartikelen voorbijkwam, verdedigen.
Lees-en schrijfonderwijs combineren
Hiermee staan onze lessen in een middeleeuwse traditie. In de middeleeuwen werden er ook lijnen getrokken tussen het lees-en schrijfonderwijs, stelt Frits van Oostrom in De Reynaert: leven met een middeleeuws meesterwerk (p. 69). Als schooloefening werden schrijfopdrachten aangeboden die op creatieve imitatie gebaseerd waren, vaak met een knipoog, of zelfs een ‘carnavaleske inslag’. Leerlingen moesten bijvoorbeeld brieven schrijven van de gravin der kippen aan de vos, met de vraag om haar onderdanen met rust te laten (Van Oostrom, p. 71). In onze schrijfopdracht worden leerlingen ook uitgedaagd om deel te nemen aan de verhaaltraditie door een eigen pleidooi te schrijven, waarin inleven en overdrijving de inzet zijn.
Leerlingervaringen
Het Dagblad van het Noorden interviewde twee leerlingen die deelnamen aan de pilot. Yaniek vertelt:
‘Ik vond dit een leuk boek. Ik heb me er zelfs thuis verder in verdiept. Al die personages die om de tuin worden geleid.. Reinaert weet bij elk dier wat zijn zwakke plek is en welke list hij moet verzinnen om te ontsnappen. Dat weet ik nu ook, ik weet precies hoe ik moet toeslaan, lacht hij.
Context
De lessenreeks Stereotypen over de vos en de wolf werd ontwikkeld in opdracht van de Gemeente Drenthe en met steun van stichting Compenta – cultuureducatie met kwaliteit. Naast de opdrachten bij het vak Nederlands maakten leerlingen bij CKV een beeldende verwerking van de Reinaert. De lessenreeks heeft z’n pilotjaar achter de rug. Wij gaan de lesmaterialen aan het einde van dit schooljaar bijstellen en publiceren, zodat ook andere scholen ermee aan de slag kunnen. (Maar eerst de examencorrectie!).
Momenteel ontwikkelt Marie-José Klaver als onderdeel van hetzelfde project lessen voor het primair onderwijs waarbij het klassikaal lezen van een kinderbewerking van de Reinaert centraal staat. Zodoende maken honderden scholieren in Drenthe dit schooljaar kennis met de Reinaert.
Bronnen
Van Oostrom, F. (2023). De Reynaert: leven met een middeleeuws meesterwerk. Prometheus.
Van Ruiten, J. (2015, januari 21). Reinaert de vos helpt vmbo’ers aan betere taalvaardigheid: Brian en Yaniek lezen literatuur met een list. Dagblad van het Noorden.
